دکتر حمید علیزاده لاهیجانی، معاون پژوهشی موسسه ملی اقیانوس شناسی و دانشیار موسسه ملی اقیانوس شناسی، موقعیت دریای خلیج فارس را از دیدگاه های مختلف زیست محیطی، اقتصادی و راهبردی در منطقه دارای ویژگی خاص برشمرد و در خصوص چگونگی شکل گیری آن گفت: خلیج فارس در گذشته بسیار دوربخشی از یک اقیانوس بزرگ به وسعت منطقه زاگرس و ترکیه کنونی بوده است. شاخه ای از آن اقیانوس به خلیج فارس و دریای عمان کنونی و شاخه دیگر آن نیز به دریای خزر و دریاچه آرال در شمال ختم می شده است. طی گذشت میلیون ها سال و با نزدیک شدن دو صفحه ایران و عربستان به یکدیگر، این اقیانوس حدود ده میلیون سال پیش کاملا دگرگون شد و خشکی هایی از دل آن بیرون آمد که فلات کنونی ایران بخشی از آن است.

وی افزود: گفته می شود حدود 15 تا 16 هزار سال پیش، درست زمانی که یخبندان در قطب شمال گسترش پیدا کرده بود، منطقه خلیج فارس کاملا خشک بوده و تنها دو رودخانه بزرگ، یکی از شمال خوزستان و دیگری از طریق استان بوشهر و هرمزگان در سرزمینی که اکنون خلیج فارس در آن قرار دارد به هم می پیوست و به صورت آبشار از تنگه هرمز به دریای عمان می ریخت، اما بار دیگر و در ادامه فعالیت های زمین شناسی، در حدود 12 هزار سال پیش این حوضه دوباره به زیر آب رفت. امروزه نیز این فعالیت های زمین شناسی ادامه دارد به طوری که پیش بینی می شود در آینده دریای عمان از خلیج فارس جدا خواهد شد.

وجود حوضچه های عمیق 150 متری اطراف بوشهر در دریای خلیج فارس نیز مربوط به فعالیت های همان دوره های زمین شناسی است که امروزه به شکل کنونی نمود پیدا کرده است. این حوضچه ها در گذشته ای دور دریاچه بوده است.

وی اظهار کرد: امروزه این دریا با عمق متوسط 30 تا 40 متر با ذخایر منحصر به فرد هیدروکربنی و زیستی اش نه تنها برای کشور ما بلکه برای سایر کشورها نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

وی به وجه تمایز ذخایر هیدروکربنی خلیج فارس با سایر ذخایر نفتی دنیا اشاره کرد و گفت: اغلب دریاهای دنیا مانند مکزیک، خلیج برزیل و روسیه نیز دارای منابع نفتی هستند و می توان از آن حوضه ها نیز نفت استحصال کرد، اما به دلیل عمق و هزینه بسیار زیاد، تکنولوژی پیشرفته ای برای استحصال این مواد نفتی نیاز است در صورتی که منابع نفتی خلیج فارس به دلیل عمق کم، براحتی قابل استخراج است.

خلیج فارس؛ آزمایشگاه طبیعی مرجان ها

لاهیجانی همچنین به منابع منحصر به فرد زیستی این دریا اشاره کرد و گفت: در حال حاضر مجموعه آبزیان خلیج فارس همچون مرجان ها شرایط زیستی سختی را سپری می کنند؛ چون این موجودات مجبورند در فصل تابستان دما و شوری زیاد و در فصل زمستان کاهش دما را تحمل کنند در حالی که آبزیان مشابه این خلیج در سواحل آمریکایی و استرالیایی شرایط زیست محیطی آرام تر و بهتری دارند و براحتی می توانند ازدیاد جمعیت پیدا کنند.

وی افزود: در دیدگاه های جهانی گفته می شود موجودات این دریا نشان دهنده وضع گونه های آبزی در صد سال آینده بر اثر گرمایش زمین هستند، بنابراین مطالعه رفتار این موجودات و چگونگی ادامه بقای آنان در شرایط شوری زیاد و تحمل تغییرات دمایی زیاد، بسیار ارزشمند است.

وی فعالیت های انسانی مانند ترابری و حمل و نقل با کشتی، آلودگی دریاها به دلیل استخراج منابع نفتی، ساخت سازه ها و ساختمان های دریایی، ریختن زباله و فضولات انسانی و شیمیایی به آب های کم عمق و شکننده و کندن و شکستن مرجان ها را از جمله تهدیدهای زیست محیطی ناشی از فعالیت های انسانی برشمرد و گفت: متاسفانه طی چند دهه اخیر افزایش فعالیت های انسانی باعث افزایش بار معلق آب دریاها شده است.

وی تصریح کرد: این افزایش بار معلق باعث می شود نور کمتری به بعضی آبزیان وابسته به نور برسد، اما موجوداتی مانند مرجان ها و آبزیان دیگر توانسته اند این شرایط سخت را تحمل کنند و رشد پیدا کنند. به همین دلیل دانشمندان معتقدند دریای خلیج فارس همانند آزمایشگاهی برای مطالعه آینده محیط هایی مانند سواحل فلوریدا و سواحل استرالیایی است که جمعیت مرجانی بسیار بزرگی دارند.

مغفول ماندن سهم عظیم ذخایر زیستی، معدنی خلیج فارس

با گسترش فعالیت ها و مطالعات دریایی در جهان، شناخت علمی حوضه دریای خلیج فارس نیز آغاز شده است، اما همچنان سهم کشور ما در شناخت این دریا ناچیز است و همین آگاهی کم از دریا باعث شده بهره برداری کمتری از آن داشته باشیم.

دکتر وحید چگینی، رئیس موسسه ملی اقیانوس شناسی در خصوص چرایی این مساله، به صادرشدن بیش از 60 درصد منابع هیدروکربنی جهان از طریق خلیج فارس اشاره کرد و گفت: امروزه اغلب شهرهای بزرگ جهان در کنار سواحل ساخته شده اند و درآمدهای مختلفی را از این طریق به دست می آورند مثلا جدای از کشور ویتنام که مدعی است 50 درصد درآمد ملی اش از طریق آب دریا تامین می شود، سایر کشورهای پیشرفته جهان از نظر اقتصادی بین هفت تا 10 درصد تولید ملی شان از راه دریا و اقیانوس به دست می آید.

وی سهم دریا در اقتصاد ملی کشورمان را ناچیز دانست و افزود: به طور کلی سهم دریا در تولید ناخالص ملی ما با احتساب درآمدهای ایران از منابع نفتی و گازی در حدود 2 درصد است در صورتی که ما می توانیم این سهم را حداقل به 10 درصد برسانیم مشروط به این که دید مسئولان اجرایی و قانونگذار ایران تغییر کند.

چگینی اظهار کرد: متاسفانه در برنامه چهارم تا حدی به دریا توجه شد، اما اجرایی نشد و در برنامه پنجم هم توجه بسیار ناچیزی به دریا شده است. ما امیدواریم در برنامه های بعدی بتوانیم این کمبود را جبران کنیم.

رئیس موسسه ملی اقیانوس شناسی تصریح کرد: هم اکنون 24 صنعت در حوزه دریا و اقیانوس شکل گرفته است که ما تنها به دو تا سه صنعت مانند کشتی سازی، گاز و نفت و صنایع فراساحلی و تعمیر کشتی به طور دست و پا شکسته توجه کرده ایم. در حالی که باید به تمام این صنایع بها بدهیم و در کنار این صنایع توجه ویژه ای هم به صنایع گردشگری، پژوهشی، علمی و تحقیقاتی، تولید آب معدنی، تولید مکمل های غذایی و دارویی، پرورش گیاهان گلخانه ای در کنار سواحل، آب درمانی و ده ها کاربرد دیگر داشته باشیم چون تمام این عوامل باعث شکوفایی و رشد اقتصادی کشور می شود.

چگینی، آغاز گشت و پایش اطلاعات فیزیکی، شیمیایی، زیست شناختی و زمین شناختی خلیج فارس و دریای عمان به وسیله کشتی های ارتش جمهوری اسلامی ایران، اندازه گیری های ثابت میدانی و پیوسته دما، شوری، چگالی، فشار، رسوب شناسی تنگه هرمز و مدلسازی گردش آب دریای خلیج فارس و عمان، پیش بینی اطلاعات به روز امواج خلیج فارس طی چهار روز آینده، پیش بینی جزر و مد، مدلسازی تغییرات فیزیکی آب دریا، تهیه نقشه پراکنش موجودات زنده مانند مرجان ها، کفزیان و شناورزی ها مانند پلانکتون ها و ماهی ها، تهیه نشریه ای به نام Persian Gulf و چاپ و انتشار مجموعه کتابی ازکل مطالعات و تحقیقات و یافته های علمی کشور برای نخستین بار در چهار تخصص فیزیک، شیمی، زمین شناسی و زیست شناسی دریای حوزه خلیج فارس، تهیه اطلس انرژی جریان جزر و مد و امواج خلیج فارس و ساخت کشتی های تحقیقاتی را ازجمله دستاوردهای مهم اخیر کشور در حوزه دریا و اقیانوس شناسی برشمرد و گفت: ما در بحث اقیانوس شناسی، حساب ویژه ای روی خلیج فارس باز کرده ایم؛ یعنی چند طرح را به دلیل اهمیت این روز همزمان اجرا کرده ایم که یکی از آن طرح ها، ایجاد مرکز منطقه ای اقیانوس شناسی غرب آسیاست.

راه اندازی چنین مرکزی، هم به صیانت نام و هم به محوری شدن خلیج فارس به عنوان مرکز فعالیت های اقیانوس شناسی منطقه در غرب اقیانوس هند کمک خواهد کرد که امیدواریم این طرح از سوی یونسکو تصویب شود؛ امسال سال بررسی و تصویب این طرح است.

کلمات کلیدی مطلب : مقالات | علوم و زیست شناسی | مقالات علمی و آموزشی

منبع : آفتاب